سیر تحول آموزش و پرورش در تاریخ (بخش چهارم، هند باستان)
آریایی‌ها از نواحی دریای خزر، شمال اروپا و نواحی ترکمنستان در قرن‌های ۱۸ و ۱۶ تا ۱۲ قبل از میلاد به هند مهاجرت کردند. آریایی‌ها با این مهاجرت باعث به‌وجود آمدن تمدن در هند شدند و بعد از آن مذهب‌ها، هنرها و فرهنگ‌های متعددی را همراه خود به آن سرزمین آوردند. ادیان آریایی‌ها در هند همان ادیان Totem (نظامی از باورهاست که قائل به نوعی ارتباط معنوی و خویشاوندی بین گروهی از انسان‌ها با یک موجود فیزیکی دیگر که اغلب حیوانات می‌باشند)، Fetishism (اعتقاد و باور به وجود نیروی فوق طبیعی در برخی اشیاء طبیعی و مصنوعی است)، Animism (آیینی است که گرایندگان به آن اعتقاد دارند که تمامی عناصر طبیعت دارای روح و جان هستند و زنده‌اند) و جادوگری بوده است. یکی از ادیان اصلی و قدیمی هند دین ودا است که ادیان دیگر مانند برهمنی، جینیسم و بودا از نتیجه و تحول این دین سرچشمه گرفته‌اند.
تعلیم و تربیت در هند شبیه تعلیم و تربیت چین است ولی تعلیم در هند کمتر دست‌خوش تغییرات و دخالت حاکمان قرار گرفته است. در این سرزمین برهمنان که یک طبقه روحانی بودند دست اندرکاران تعلیم و تربیت بودند. نظام تربیتی هند کاملا بر امتیاز طبقاتی جامعه استوار بود. این نظام توسط آریایی‌ها پایه‌ریزی شد، آریایی‌ها از طبقات ممتاز مذهبی و نظامی تشکیل شده بودند. بازرگانان نیز به‌خاطر اهمیت اقتصادی درجه‌ایی در بین طبقات اجتماعی به‌دست آوردند. به این ترتیب طبقه‌ی روحانی برهمن در مرتبه‌ی بالا و پس از آن طبقات نظامیان و بازرگانان قرار داشتند و در آخر طبقه سودراها (در فرهنگ هند به معنی بندگان نجس) قرار می‌گرفتند که از تمام حقوق محروم بودند.
در هند باستان افراد از زمانی که چشم به جهان می‌گشودند اسیر طبقات اجتماعی بودند و این طبقات به‌صورت موروثی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. در این طبقات، سودراها حق هیچ تعلیم و تربیتی را نداشتند و طبقات دیگر بسته به سطح طبقه خود در کلاس‌هایی که عموماً در فضای آزاد تشکیل می‌گردید شرکت می‌کردند و آموزش‌های لازم را می‌دیدند. از موضوعاتی که آموزش داده می‌شد می‌توان به خواندن، نوشتن، حساب، آداب دینی، سنت‌ها و افسانه‌ها و تربیت شغلی و عملی به صورت خانوادگی و صنفی اشاره کرد. برای معلمان طبقه‌ایی در نظر گرفته نشده است ولی از آن‌جایی که برهمنان امر آموزش را در دست داشتند می‌توان جایگاه آن‌ها را همان جایگاه برهمنان دانست که بسیار ارجمند و محترم بودند. لازم به ذکر است معلمان از هدایای شاگردان معاش می‌کردند.
به طور کلی می‌توان گفت که بر اساس فلسفه‌ی هندی هدف از تعلیم و تربیت، آماده کردن شخص برای ادای سه دِینی است که برعهده دارد و آن سه دِین عبارت اند از: ۱) دِین نسبت به خدایان ۲) دِین نسبت به خردمندان و اهل حکمت ۳) دِین نسبت به نیاکان.
در هند باستان روش آموزش بر اساس حفظ کردن اشعار صورت می‌پذیرفت. آن‌ها متون آموزشی را تبدیل به شعر می‌کردند و به واسطه شعر آن‌ها را به خاطر می‌سپردند.
یکی از تأثیرگذار‌ترین مذاهب در هند باستان بودائیسم است. بودا که نام شخصی او سیدارته می‌باشد در دامنه‌ی کوه هیمالیا متولد شد و پدر او سلطانی بود که بر قبیله‌ایی به نام ساکیان فرمانروایی می‌کرد. بودا مانند دیگر معلمان عصر باستان همزمان از طریق مناظره، نطق و تمثیل تعلیم می‌داد و اصول عقایدش را یادداشت نمی‌کرد.
بودا روش شگفت و بی‌نظیری در تعلیم داشت و همراه شاگردانش از شهری به شهر دیگر می‌رفت. او هرگز به فکر خود نبود و ستایشگرانش قوت و غذای او را فراهم می‌کردند. گفتارهای او روشی سقراطی داشت و به صورت سؤال و جواب و همچنین کلمات قصار بود. او می‌گوید: «زندگی رنج است و رنج ناشی از خواهش، خردمندی فرونشاندن همه‌ی خواهش‌ها است». در کتاب فلسفه‌ی شرقی چهار حقیقت بودا اینگونه آمده است: ۱- درد ۲- شهوات ۳- خاموش کردن آتش شهوات ۴- طریق اصلاح.
بودا در تربیت ده گام را مطرح کرده است که عبارتند از:
۱- خودداری از کشتن هر موجود زنده.
۲- خودداری از برداشتن چیزی که به شخص داده نشده است.
۳- خودداری از دروغ گفتن.
۴- خودداری از نوشابه‌های مست کننده که بی‌خبری می‌آورد.
۵- خودداری از زندگی غیرقدسی.
۶- خودداری از خوردن نابهنگام.
۷- خودداری از رقص، آواز، موسیقی، و تماشای معرکه.
۸- خودداری از آویختن حلقه‌ی گل و به کار بردن بوی خوش و روغن‌های عطرآگین برای آرایش و خودنمایی.
۹- خودداری از رخت‌خواب‌های بلند و پهن.
۱۰- خودداری از پذیرفتن زر و سیم.
در بررسی تعلیم و تربیت هند باستان قبل از بودا می‌توان آثاری از رویکرد لذت‌گرایی (اپیکوریسم/ Epicureanism) را مشاهده کرد که به‌صورت افراطی (کلبیون/Cynicism) به کار گرفته شده است. در ادامه، رویکرد بودائیسم بر دیگر رویکردها ارجحیت پیدا می‌کند و نظام آموزشی هند را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. رویکرد بودائیسم توانسته در اجتماع و فرهنگ هند رخنه کند و ساختار یک جامعه کهن را شکل دهد.
نویسنده: میلاد نوابی
منابع
پایگاه اینترنتی راسخون
سیر هنر در تاریخ. دوره پیش دانشگاهی ۱۳۸۱٫
آشنایی با هنر در تاریخ. دکتر غلامعلی حاتم. جلد دوم.
