گام نخست در اجرای هر برنامه‌ای؛ تفکیک ابزار، ارزش و هدف آن می‌باشد. همان‌طور که از معنی لغوی ابزار برمی‌آید؛ ابزار وسیله‌ایی است برای رسیدن به یک ارزش. ابزارها بسته به زمان و موقعیت‌های مختلف متغیر هستند، در صورتی که ارزش‌ها همواره و در زمان‌های مختلف ثابت‌اند. برای مثال، حفظ تمامیت ارضی کشور یک ارزش است که در تمام ادوار مختلف وجود داشته و تغییر نکرده است، ولی نوع این حفاظت ابزار است که در دوران مختلف تغییر کرده است. از ابزارهای حفظ تمامیت ارضی می‌توان به نیروی نظامی، قوانین کشورها و یا کمک گرفتن از دیگر کشورها اشاره کرد؛ که در دوران مختلف تاریخی نوع آن متفاوت بوده است. به‌واسطه‌ی این ارزش و ابزار به هدف می‌رسیم که در این مثال، هدف حفظ تمامیت ارضی کشور می‌تواند آرامش و آسایش مردم باشد. باید دقت داشت که جایگاه‌های ابزار، ارزش و هدف حفظ شود، یعنی ابزار با ارزش عوض نشود و یا ارزشی، ابزار قرار نگیرد که در غیر این صورت موجب بیهوده شدن عمل می‌گردد. پس اگر قدرت نظامی ارزش یا هدف قرار گیرد و به ارزش و هدف واقعی توجهی نشود، موجب فروپاشی یک حکومت یا کشور می‌شود؛ اگر انسان‌ها درگیر ابزار شوند، دیگر به ارزش و هدف توجهی نمی‌کنند و فراموش می‌کنند که برای چه ارزشی و هدفی از این ابزارها استفاده می‌کردند، مانند کسانی که پول و ثروت را ارزش قلمداد می‌کنند و ارزش و هدفی که به‌واسطه ابزار پول باید به‌دست بیاورند مثل آسایش و آرامش را فدای کسب هر چه بیشتر پول و ثروت می‌کنند.
در طراحی نظام آموزشی نیز باید ابزار، ارزش و هدف آن تعیین شود. در کتب مختلف۱ ذکر شده در دوران پهلوی اول، یعنی زمانی که به صورت جدی به امر آموزش رسیدگی شد، یکی از اهداف تربیت نیروی متخصص «رهایی از وابستگی به نیروهای خارجی» بود. زمانی که به آن دوران دقت می‌کنیم، خواسته حاکمان، ورود ایران به مدرنیته و تغییر سنت‌های پیشین است، با این تفاسیر می‌توان دریافت که در پس ذهن طراحان و قانون‌گذاران نظام آموزشی ایران این دیدگاه وجود داشته که با استفاده از نظام آموزشی به این هدف خود یعنی« ایران مدرن» دست پیدا کنند. یکی از مواردی که جای بررسی بیشتر در این بحث دارد این است که آیا این دو هدف به صورت واقعی هدف نامگذاری می‌شوند و یا ارزشی هستند که جای خود را به هدف داده‌اند، برای مثال، ایران مدرن آیا هدف است یا ارزش؟ منظور از ایران مدرن باید مشخص شود. آیا منظور این است که ظاهر ایران مدرن شود و فرهنگ غربی وارد این کشور گردد یا مانند کشورهای غربی آن دوران که از نظر علمی پیشرفت کرده بودند و در تمامی مسائل برخورد علمی داشتند نه برخورد سنتی و متعصبانه، کشور دچار تغییر و تحول گردد. به‌واسطه‌ی تصمیمات گرفته شده در آن زمان، مانند کشف حجاب، بیشتر درمی‌یابیم منظور از مدرن شدن ایران همان ظواهر و تزریق فرهنگ غربی به کشور است. با علم به این‌که این یک هدف اشتباه است فرض کنیم هدف صحیح می‌باشد، اشتباه از آنجا است که جای ارزش و هدف تغییر پیدا کرده است. یعنی ایران مدرن یک ارزش است ولی هدف در نظر گرفته شده است و این امر باعث می‌گردد که یک عمل، بیهوده شود؛ هرچند شاید در زمان کوتاه به نتایج و توفیقاتی دست پیدا کنند، ولی در نهایت موجب شکست هر فعالیتی می‌شود.
یکی دیگر از مسائل تأثیرگذار در هر فرآیندی، استفاده صحیح از ابزار کارآمد است. در نظام آموزشی یکی از ابزارهای بسیار مهم «معلمان و مدرسان» هستند. معلمان و مدرسان باید از نظر رفتار و علم در سطح بسیار بالایی قرار بگیرند که برای دستیابی به این امر نیز آموزش نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. معلمان و مدرسان باید از میان افرادی انتخاب شوند که از نظر هوش و سلامت روان در سطح بالاتری از عموم جامعه قرار داشته باشند. در دوران اولیه نظام آموزشی کشور در این امر به خوبی عمل نشده و در جذب معلمان دقت کافی به عمل نیامد. این امر بعدها موجب تشکیل دانشگاه تربیت معلم گردید و برای جذب معلمان در سطح آموزش و پرورش تا حدودی علمی برخورد شد، که در امر اجرای این طرح جای بحث و گفت‌وگو وجود دارد، ولی نکته مهم‌تر این است که در سطح آموزش عالی و اساتید دانشگاهی به چه صورت عمل می‌شود و این خلأ گزینش افراد در امر تدریس دانشگاه چگونه پر می‌گردد.
به طور کلی در طراحی نظام آموزشی باید به ابزار، ارزش و هدف آن دقت بسیاری کرد و علت چالش‌هایی که در زمان حال برای نظام آموزشی کشور به وجود آمده همین عدم دقت به ارکان اساسی است. اگر ما خواستار یک نظام آموزشی صحیح هستیم، باید ابزار، ارزش و هدف صحیح آن را برای خود مشخص کنیم و با یک برنامه‌ریزی راهبردی به نتایجی که می‌خواهیم دست پیدا کنیم.
نویسنده: سید میلاد نوابی
۱٫ خان صدیق، عیسی. (۱۳۹۷). ایران مدرن و نظام آموزشی آن. پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. ترجمه غلامی، علی نجات. تهران.
