نگاشت؛ رُکن اول آینده‌ پژوهی

در مقاله پیشین بیان کردیم که آینده‌ پژوهی دارای شش رُکن (ستون) است که عبارتند از: نگاشت (Mapping)، چشم‌داشت (Anticipation)، زمان‌بندی (Timing)، تعمیق (Deepening)، خلق بدیل/ جایگزین (Creating Alternatives) و تبدیل آینده (Transforming). در این مقاله به شرح اولین ستون آن یعنی «نگاشت» می‌پردازیم.

در ستون اول آینده‌ پژوهی، گذشته، حال و آینده ترسیم می‌شوند. با ترسیم زمان، به‌وضوح مشخص می‌شود که از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم. در ترسیم زمان از سه ابزار مهم استفاده می‌‌شود: پیشینه مشترک (Shared History)، مثلث آینده (Futures Triangle)، و دورنمای آینده (Futures Landscape).

روش «پیشینه مشترک» به این صورت است که شرکت‌کنندگان در یک کارگاه آینده، روندها و رویدادهای اصلی که منجر به زمان حال شده‌اند را یادداشت می‌کنند. به این ترتیب، یک جدول زمانی تاریخی تا به امروز ساخته می‌شود. «پیشینه مشترک» این سؤالات را مطرح می‌کند که: چه جریانات پیوسته‌ای در تاریخ و پیشینه ما وجود دارند، چه مواردی ناپیوسته هستند؟ این ابزار راه‌گشا، چارچوبی فراهم می‌کند که از طریق آن می‌توان به سوی آینده پیش رفت. در فضای تحقیقی، تاریخچه موضوع از طریق چارچوب مرجع تجربی (نقاط داده تاریخی) یا تفسیری بیان می‌شود (مفاهیم و مقادیری که افراد به نقاط داده می‌دهند).

این موارد عبارتند از: ۱) تکامل و پیشرفت – فناوری بیشتر؛ اعتقاد به عقلانیت و این‌که انسان مرکز جهان است. 

۲) سقوط و اضمحلال؛ اعتقاد به این‌که انسان به حدود و مرزهای خود رسیده است، در واقع انسان از آن‌ها عبور کرده است: نابرابری جهانی (world inequity)، بنیادگرایی (fundamentalism)، قبیله‌گرایی (tribalism)، هولوکاست هسته‌ای (nuclear holocaust)، فاجعه‌های اقلیمی (climate disasters): همه به بدتر شدن آینده اشاره دارند.

۳) گایا Gaia ^۲ – جهان مانند یک باغ است و فرهنگ‌ها (cultures) گل‌های آن هستند، ما برای رفع آسیب‌هایی که به خودمان، دیگران و به طبیعت وارد کرده‌ایم، به فناوری‌های اجتماعی احتیاج داریم، البته فراگیرتر شدن در این عرصه بسیار مهم است^۳ . مشارکت بین زن و مرد، انسان و طبیعت، و انسان و فناوری گام‌های بعدی تکامل هستند.

۴) جهانی‌شدن globalism^۴ – با حرکت به سمت نظام بازار آزاد (free market system)، می‌توان موانع بین ملت‌ها و فرهنگ‌ها را از بین برد. فناوری و گردش آزاد سرمایه می‌تواند برای همه ثروت به ارمغان آورد. در این میان، ایسم‌ها و دگم‌های سنتی از جمله موانعی هستند که در مقابل دستیابی ما به دنیای جدید می‌ایستند.

۵) بازگشت به آینده – ما باید به زمان‌های ساده‌تر بازگردیم، زمانی که سلسله مراتب روشن‌تر بود، زمانی که فناوری اختلال کمتری داشت، زمانی که قوانین سلسله مراتب نیز مشخص‌تر بودند. هرچند تغییر سخت و طاقت‌فرسا است و ما راه خود را گم کرده‌ایم، اما ما باید بازگردیم.

مثلث آینده دیدگاه‌های امروز آینده را در سه بُعد ترسیم می‌کند. تصویر آینده یک سازمان را به سمت جلو سوق می‌دهد. هر سازمان یا نهادی تصاویر احتمالی از آینده دارد. در سطح کلان جهانی، هرچند تصاویر زیادی از آینده وجود دارد، اما تقریباً حدود پنج تصویر، الگو و نمونه‌ی اصلی (archetypal) محسوب می‌شوند.

در کنار تصورات آینده، فشارهای زمان حال نیز وجود دارند. این فشارها همان عوامل و روندهای کمی هستند که آینده را دستخوش تغییر می‌کنند، از جمله موارد بارز عبارتند از: پیر شدن جمعیت، نفوذ اینترنت همراه، تغییرات اقلیم و افزایش مشارکت زنان در آموزش عالی. این موارد دارای وزن و ارزش هستند و برای تغییر و تحول مورد نظرمان گاهی مانع محسوب می‌شوند. البته باید در نظر داشت که وزن هر تصویر متفاوت است. کسانی که جهان توسعه‌یافته را تصور می‌کنند اغلب توسط ملی‌گرایان (Nationalists) و حمایت‌گرایان (Protectionists) عیارسنجی می‌شوند. تصویر گایایی^۵(لاولاک، ۲۰۰۶) توسط سلطه سلسله مراتب – مرد، امپراتوری یا تخصص سنجیده می‌شود. مثلث آینده با تجزیه و تحلیل تعامل این سه قوه به خلق آینده مطلوب کمک می‌کند. پس از آن می‌توان استراتژی‌ها را [در مورد آنچه مورد نیاز است (تأکید بیشتر بر کشش آینده، وزن گذشته یا فشار زمان حال)] مطرح کرد. نگاشت نگاشت نگاشت

منابع

۱) Inayatullah, Sohail (2008). Six pillars: futures thinking for transforming. Vol. 10, No. 1, pp. 4-21, Emerald Group Publishing Limited, ISSN 1463-66.

۲) Inayatullah, Sohail (2013). Futures Studies: Theories and Methods.

[۱] پراکسیس در اقدام‌پژوهی به مفهومی اشاره دارد که برای اولین بار توسط ارسطو به کار رفت و به معنای هنر اقدام برای تغییر شرایطی است که فرد با آن مواجه می‌شود. ارسطو پراکسیس را این‌گونه تعریف می‌کند: «پراکسیس یک اقدام منطقی هوشیارانه بر روی یک تصمیم است، کیفیت انجام کار است در حالی که از آنچه که انجام می‌دهید آگاهی هوشیارانه دارید».

[۲] نظریه گایا (Gaia hypothesis) که توسط جیمز لاولاک (James Lovelock)، دانشمند انگلیسی در زمینه پزشکی مطرح شد، در حقیقت تحولی بزرگ در اندیشه انسان در مورد طبیعت به وجود آورد. در این راستا، جنبشی کاملاً علمی به نام جنبش زیست محیطی تشکیل شد که در حقیقت، نوعی بازگشت به طبیعت به شمار می‌رفت.

[۳] در این راستا، اولین مطالعه فلسفی نظامندِ مرتبط با نقش «تصاویر آینده» در فرهنگ‌های گوناگون و در طول تاریخ را می‌توان در کتاب «تصویر آینده» اثر فرد ال پولاک (Frederik Lodewijk Polak) یافت.

[۴] این اصطلاح از اواسط دهه ۱۹۸۰ متداول شد و به معنی فروریختن مرزها و فراتر رفتن از آن در سطح جهانی در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و غیره است که فرآیند آن دگرگون شدن ساختارهای محلی به جهانی‌ست. ابعاد و دامنه فرایند جهانی شدن آنقدر وسیع و گسترده است که تمام شئون زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است، تا جایی که برخی از صاحب نظران آن را بزرگترین رخداد تاریخ بشری دانسته‌اند. در واقع جهانی شدن به فرآیندی اطلاق می‌شود که طی آن جریان آزاد اندیشه، انسان، کالا، خدمات، و سرمایه در دنیا میسر و محقق گردد (فرهادی محلی، ۱۳۹۰).

[۵] Gaian

مترجم و نویسنده: اعظم داودی

آینده پژوهی